راهكارهاي توسعه تجارت با روسيه

کشور روسیه با درآمد سرانه 10.000 دلاری و جمعیت 143 میلیون نفری خود به واسطه کسب درآمد سرشار ناشی از صدور نفت، گاز و فلزات پایه به یکی از جذاب‌ترین بازارهای رو به رشد مصرفی در دنیا مبدل شده است. با توجه به تداوم رشد اقتصادی و قدرتمند شدن این کشور در عرصه اقتصاد و تجارت و قابلیت رشد بسیار بالای بازار مصرف آن، پیش‌بینی می‌شود این کشور تا پایان دهه حاضر به یکی از بزرگترین بازارهای مصرف دنیا و بزرگترین اقتصاد اروپا تبدیل گردد. رشد دو برابری قدرت خرید طبقه متوسط و فقدان توان و ظرفیت تولید داخلی بسیاری از کالاهای مورد مصرف روس‌ها، چشم‌انداز رشد مساعد بازار وارداتی این کشور در سال‌های آتی را بسیار مساعد نشان می‌دهد.
این در حالی است که دو کشور ایران و روسیه علی‌رغم داشتن پیشینه خوب روابط استراتژیک سیاسی و اقتصادی و در شرایطی که روسیه شریک نخست همکاری‌های نظامی و فنی با ایران محسوب می‌شود، در عرصه روابط تجاری به واسطه عدم شناخت دقیق صادرکنندگان ایرانی از تنوع بازار روسیه و عدم آگاهی شرکت‌های روسی از توانمندی‌های صادراتی کشورمان و وجود برخی مشکلات اجرایی عملکرد نسبتاً ضعیفی داشته‌اند. به طوری که طی دهه 90-1380 حاصل رابطه تجاری فیمابین 9-6 میلیارد دلار تراز مثبت روسیه از بازار ایران است. کفه تراز تجاری لااقل در یک دهه گذشته، همواره به نفع روس‌ها سنگینی کرده است. واقعیت این است که ایران از لحاظ اقتصادی شریکی پرسود برای روسیه محسوب می‌شود، بازار داخلی گسترده‌ای دارد و کالاهای صنعتی روسی در بازار کشور شناخته شده هستند. در سال‌های اخیر به واسطه فشارهای سختی که صادرکنندگان طرف معامله در غرب متوجه ایران کرده‌اند، فرصت مساعدی برای نفوذ هرچه بیشتر کالاها و فناوری‌های روسی به ایران فراهم شده است. علاوه بر آن ایران و روسیه می‌توانند در بخش انرژی همکاری‌های مشترک خود را در زمینه سرمایه‌گذاری و بهره‌برداری از میادین نفت و گاز توسعه بخشند تا بدین ترتیب از یک سو از نفوذ خریداران غربی بکاهند و قدرت چانه‌زنی خود را افزایش دهند و از سوی دیگر به نفوذ اقتصادی و انرژی خود بویژه در میان خریداران اروپایی و آسیایی بیفزاید.
بخش خصوصی ایران با استفاده از تنوع برای انتقال کالا (مسیرهای هوایی، دریایی و زمینی از طریق کشورهای آسیای میانه و قفقاز) و پیشینه حضور کالاهای ایرانی در بازار روسیه، می‌بایست برای توسعه روابط تجاری با این کشور جهت‌گیری مناسب‌تری در پیش گیرند. با توجه به وجود قابلیت‌ها برای حمایت از گسترش روابط تجاری فیمابین می‌توان با بازسازی و مدرنیزه نمودن خدمات پشتیبانی تجاری (بانک‌ها، گمرکات مرزی و بنادر) که هر دو کشور در آنها ضعف دارند و رفع موانع تجاری، دسترسی تجار به بازارهای یکدیگر را تسهیل نمود.
چشم‌انداز اقتصاد روسیه در 2020
     روسیه نمی‌تواند به اعتبار نظامی شوروی سابق طی سال‌های جنگ سرد، پشت‌گرم باشد و در دهه اول قرن بیست و یکم خود را بازیگر کوچکی در عرصه اقتصاد بین‌الملل خواهد دید. روسیه به دنبال استفاده از ابزاری است که مانند ارتش سرخ راهبرنده باشد، و حضور چشمگیر در بازار جهانی انرژی این فرصت را به این کشور می‌دهد. روسیه با دارا بودن 79 میلیارد بشکه ذخایر ثابت شده، 6 درصد تولید جهانی نفت را در اختیار دارد. با توجه به اینکه روسیه عرضه‌کننده اصلی گاز به جمهوری‌های شوروی سابق و همسایه‌ای چون اکراین است، با استفاده از گاز طبیعی به عنوان سلاح اقتصادی – سیاسی، سعی در قدرت‌نمایی دارد. قطع گاز روسیه در سال 2006 مشتری‌های روسیه در اروپای غربی را به استفاده از دیگر منابع قابل انتقال از طریق خطوط لوله جایگزین سوق داد. تحولات بازار جهانی نفت و گاز باعث شد این کشور از نو در صحنه اقتصاد جهانی مطرح شود. هرچند، روسیه مصمم است سهم درآمدهای نفت و گاز را از 20 درصد تولید ناخالص داخلی کشور در سال 2010 به 13 درصد در سال 2020 کاهش دهد. پیش‌بینی می‌شود با اتمام ذخایر چاه‌های فعلی در عرض یک دهه آینده، روسیه قادر به حفظ توان صادراتی در سطح سال‌های جاری نباشد. درصد وابستگی اقتصاد روسیه به نفت و گاز در جدول ذیل نمایان است.

جدول 1: درصد وابستگی اقتصاد روسیه به نفت و گاز در سال 2010

جدول 2: وابستگی متقابل روسیه و اروپا در نفت و گاز

گرینسپن
روسیه به واسطه داشتن منابع عظیم طبیعی در معرض خطر اثرات بیماری هلندی است، هرچند به دلیل مالکیت بر این منابع یک بازیگر مطرح در عرصه اقتصاد جهانی تا سال 2020 خواهد ماند. پذیرش حکومت قانون و اجرای حقوق مالکیت معنوی جای خود را به اجرای گزینشی قانون توسط حاکمان روسیه بر اساس مصلحت‌اندیشی ملت‌گرایانه داده است که در واقع به مفهوم نفی حکومت قانون در این کشور است. با توجه به فراوانی منابع انرژی، تا مادامی که قیمت‌ها بالا بمانند، سرانه تولید ناخالص داخلی رو به افزایش خواهد بود. روسیه در صورتی که نتواند حکومت قانون را برقرار کند و اقتصادش را متنوع سازد، بعید است بتواند اقتصادی در حد و اندازه جهانی داشته باشد.
جوزف نای
در دهه 1950 بسیاری از آمریکایی‌ها از توفق شوروی سابق سخن می‌راندند. کشوری که نیمی از سلاح‌های هسته‌ای جهان را در اختیار داشت و تعداد نیروهای نظامی آن از آمریکا بیشتر و تعداد محققان و دانشمندان آن چندین برابر ایالات متحده آمریکا بود. با نرخ رشد سالانه 6-5 درصدی GDP روس‌ها پیش‌بینی توفق بر آمریکا را در دهه 1980 در سر می‌پروراندند. روسیه پس از فروپاشی شوروی سابق 76 درصد مساحت، بیش از 50 درصد جمعیت، 45 درصد GDP و 33 درصد نیروی نظامی آن را پس از فروپاشی به ارث برد. در حال حاضر تولید ناخالص 3/2 تریلیون دلاری آن 14 درصد آمریکا و قدرت خرید 16 هزار دلاری آن 33 درصد آمریکایی‌ها است. اقتصادی به شدت متکی به فروش نفت دارد و کشوری است که فقط 7 درصد کالاهای صنایع داخلی آن صادر می‌شوند (در مقایسه با سهم 28 درصدی در آمریکا). جذابیت سنتی روسیه از پنهان شدن در پشت قدرت سخت آن (نیروی نظامی و تسلیحات و درآمد متکی به نفت) ناشی می‌شود و عدم وجود قدرت نرم که شامل جذابیت‌های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی است، موجب حضور ضعیف روسیه در صحنه اقتصاد جهانی شده است.
نهادهای سیاسی مورد نیاز برای یک اقتصاد بازار تا حد زیادی وجود ندارد و فساد شایع است. توسعه سرمایه‌داری نیازمند مقررات مؤثر و ایجاد اعتماد در روابط بازار است. سیستم عمومی سلامت بهم ریخته است، میزان مرگ و میر افزایش یافته و نرخ باروری در حال کاهش است. مردان در 59 سالگی می‌میرند. پیش‌بینی جمعیت شناسان سازمان ملل متحد نشان می‌دهد که جمعیت روسیه ممکن است از 145 میلیون نفر فعلی تا اواسط قرن به 121 میلیون نفر کاهش یابد. برخی دیگر استدلال می‌کنند که روسیه برای غلبه بر مشکلات نیازمند اصلاحات، نوسازی و مدرن‌سازی اقتصاد است اما برای کشوری که وابستگی تحقیرآمیز به منابع طبیعی، عملکرد بد نهادهای عمومی را تجربه می‌کند اقتصاد نوآورانه مفهوم ندارد. اقتصاد نوآورانه نیازمند باز کردن بازار، سرمایه، فکر آزاد کارآفرین، تسریع در دعاوی تجاری و ورشکستگی و حفاظت از مالکیت معنوی است. در این کشور انحصار، فساد گسترده، دخالت شدید دولت، قوانین ضعیف و ضد و نقیض حاکمیت دارد. تغییر در دولت به واسطه ناکارآمدی و فساد فراگیر دشوار است. با توجه به دسترسی به درآمد نفت، روسیه به جای نیاز به سرمایه، نیازمند اصلاحات جدی است.
بانک گلدمن ساچه
اقتصاد روسیه به سرعت در حال رشد است. اقتصاددانان پیش‌بینی می‌کنند تولید ناخالص داخلی روسیه به بیش از دو برابر طی یک دهه افزایش یابد و از 5/1 تریلیون دلار در سال 2010 به 5/3 تریلیون دلار در سال 2020 برسد. اقتصاد روسیه در سال 2017 از ایتالیا و در سال 2024 از فرانسه پیشی خواهد گرفت. تولید ناخالص داخلی سرانه به قیمت‌های بازار از 10500 دلار در سال 2010 به 27 هزار دلار در سال 2020 خواهد رسید. تعداد افراد با درآمد سرانه بالاتر از 30 هزار دلار دو برابر خواهد شد و به 40 میلیون نفر تا سال 2020 و 60 میلیون نفر تا سال 2030 بالغ می‌گردد. این رشد به طور فزاینده‌ای موجب فشار بر منابع روسیه خواهد شد. روسیه 24 درصد منابع گاز، 6 درصد نفت، 8 درصد نیکل و 9 درصد آلومینیوم جهان را در اختیار دارد. در سال 2011 در حدود 70 درصد ترکیب صادراتی مبتنی بر بخش‌های منابع طبیعی بود و انتظار می‌رود روسیه برای پیشبرد سیاست متنوع‌سازی اقتصاد خود 600 میلیارد دلار صرف پروژه‌های زیربنایی نماید. با این سیاست، مخارج مصرف‌کننده و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها دو بخش عمده اقتصاد روسیه، به جای نفت و گاز خواهند شد.

راهكارهاي توسعه تجارت با كشور روسيه
•    تشکيل کميته اي ويژه براي بررسي و چگونگي تجارت با کشور روسيه و هدفمند و پايدار کردن حضور در بازار آن کشور با عضويت دستگاه هاي دولتي و خصوصي: با يک نگاه گذرا به روزنامه هاي اقتصادي و اخبار مرتبط به راحتي مي‌شود دريافت که هر نهاد دولتي و خصوصي در حال برنامه ريزي اعزام هيات، برگزاري نمايشگاه، برگزاري همايش، دعوت از مقامات روسي و… است که بايد مديريت واحدي براي ساماندهي اين امر نه تنها براي يک کشور خاص، بلکه براي همه کشور هاي هدف تعريف شود.
•    برنامه ريزي براي حضور ايران در اتحاديه اقتصادي اوراسيا (متشکل از کشور هاي روسيه، بلاروس و قزاقستان): هدف از تشکيل اين اتحاديه افزايش مناسبات اقتصادي و بازرگاني در اين سه کشور بوده و بارزترين امتياز آن تردد آزاد کالا، سرمايه، نيروي کار و خدمات و معافيت هاي گمرکي است که اين امر مستلزم بررسي و ارائه طرح هاي کارشناسي براي نحوه همکاري با کشور هاي عضو اين پيمان است.
•       طبق بررسي هاي صورت پذيرفته و بنا بر اظهارات رئيس کميسيون حمل ونقل اتاق بازرگاني ايران، هزينه ارسال کالا به کشور روسيه با کانتينر هر کيلو نيم دلار و با هواپيما کيلويي ۱۰ دلار است. بنابراين، برخلاف برخي اظهارنظرها، صادرات هوايي به روسيه اصلا توجيه پذير نيست و عدم تجهيز فرودگاه هاي استان هاي شمالي و محدوديت کمي و کيفي هواپيماي باربري نيز مزيد بر علت است. بنابراين منطقي ترين راه استفاده از خطوط زميني و وجود کانتينر هاي يخچالي است که دولت بايد حمايت و تسهيلات لازم را در اين زمينه براي بخش خصوصي تدارک ببيند.
•      هدف گذاري و ارسال کالا هاي مورد نياز روسيه به آستاراخان: منطقه آستاراخان يک قطب استراتژيک و با اهميت حمل ونقل است که راه هاي آبي درياي خزر و رود ولگا را به شبکه خط آهن و بزرگراه‌هاي روسيه متصل مي‌کند. قطب حمل ونقل آستاراخان در کوتاه ترين مسير اتصال اروپا از طرف روسيه به شرق آسيا و آسياي مرکزي و کشور هاي هند و پاکستان در اقيانوس هند است.
•      تاسيس واحد هاي صرافي براي نقل وانتقالات پولي و مالي: تاسيس بانک ايران و روسيه از آنجايي که نياز به تصويب شوراي پول و اعتبار دارد و روس ها نيز بايد آن را تاييد کنند، بنابراين پروسه زمانبري است.
•      فعال‌سازی شرکت‌های مديريت صادرات: اين شرکت‌ها می‌توانند با ورود به بازار روسيه به صورت تخصصی، تسهيلات و ارتباطات مورد نياز تجار را فراهم کرده و بازارهای هدف را انتخاب و برنامه‌ريزي خواهند کرد.
•      راه‌اندازی خانه تجار ايران: يکي از عوامل موفقيت ترکيه در ورود به بازار صادراتی روسيه راه اندازی خانه تجار ويژه بازرگانان اين کشور است. اين مرکز مسئوليت هدايت و راهنمايي بازرگانان و ارايه خدمات تجاری مختلف از جمله مشاور حقوقی، خدمات مالی، مشاوره فروش و بازاريابی و … را دارد.
•      ثبت شرکت خدمات تجاری در روسيه: تاسيس شرکت هاي تخصصی تجارت و بازرگانی در روسيه با هدف جلب اعتماد بيشتر در اين بازار موثر خواهد بود.
•      بررسی بازار و ارايه اطلاعات و سيستم های تحقيقات بازار: بسياری از بازرگانان بدون داشتن اطلاعات و شناخت کامل از بازار، اقدام به ورود به بازار کرده و عامل شکست فعاليت های آنان خواهد بود. در اين راستا توصيه می‌گردد اطلاعات بازار به صورت مدون و مستمر جمع‌آوری گردد و در اختيار بازرگانان قرار گيرد.
•    ايجاد فروشگاههاي بزرگ: يكي از برنامه هاي توسعه اي كشورها در بازارهاي هدف ايجاد فروشگاهها و هايپرهاست كه رقبا بخوبي از اين برنامه در آسياي ميانه و روسيه استفاده مي‌كنند.
•    تشكيل كنسرسيوم هاي قوي صادراتي: اكثر شركت ها و فروشگاههاي زنجيره‌اي در روسيه علاقه‌مند به عقد قراردادهاي تجاري با شركت‌ها وكنسرسيوم‌هاي تجاري هستند كه بتوانند تعهدات را بخوبي تامين كنند.  
منابع
1.    توكلي، ح. (1380). اندازه گيري مزيت هاي نسبي بالقوه فعاليتهاي صنعتي در ايران را از روش شاخص هزينه منابع داخلي. تهران: مؤسسه مطالعات و پوژهش‌هاي بازرگاني.
2.    حسيني، سيد شمس الدين؛ ملك محمدي، مريم. (1386) سنجش مزيت نسبي و رقابتي صنعت چرم ايران در بازارهاي جهاني. فصلنامه پژوهش‌هاي بازرگاني، شماره 44، 235-265.
3.    رزاقي، ا. (1370) . اقتصاد ايران، تهران: نشر ني
4.    شجاعي، س. ك. (1382). بررسي مزيت نسبي مشغل صادراتي. تهران: دانشگاه علامه طباطبايي، دانشكده اقتصاد و آمار، پايان نامه كارشناسي ارشد.
5.    فتحي، حبيبه (1389). چالش بهره وري در اقتصاد روسيه. تهران: موسسه مطالعات و پژوهش هاي بازرگاني.
6.    فيض آبادي، ياسر؛ غلام نژاد، مائده؛ رمضاني، مهناز (1388) بررسي عاملهاي مؤثر بر صادرات خاويار ايران. مجله تحقيقات كشاورزي، جلد 1، 1-16.
7.    صداقت، ر. (1386) رشد عامل‌ةاي مؤثر بر توان رقابتي پسته ايران در بازار جهاني. ششمين كنفرانس اقتصاد كشاورزي ايران. جلد 1. ، 115-125.
8.    كلباسي، حسن؛ گريواني، ولي. (1381) محاسبه توان رقابت هزينه اي واحدهاي توليدي فولاد با پيوستن ايران به سازماان تجارت جهاني. فصلنامه پژوهش‌ةاي اقتصادي ايران، سال اول شماره 5 و 6 ، 75-53.
9.    گمرك ج .ا. ايران سالنامه آماري
10.    ولي بيگي، ح (1383). مزيت رقابتي و رقابت پذيري صنعت قطعات خودرو ايران. تهران: موسسه مطالعات و پژوهشهاي بازرگاني.
11.    ولي بيگي، حسن. (1389) توان رقابتي صنايع معدني ايران در بازارهاي جهاني. تهران: موسسه مطالعات و پژوهش هاي بازرگاني، شركت چاپ و نشر بازرگاني
12.    Anastasya Limkhacheva. Alina Savelieva, http://eng.globalaffairs.ru/person/p_2374 Igor Makarov, TheVolcano Of Asia's Growth And The Opportunities For Russia 15 oct 2010. "http://eng.globalaffairs.ru/person/Alina.
13.    http://rbth.ru/author/ Ben Aris Russia's Car Market Reaches Critiacal Mass 22Mar, 2011.
14.    China Daily Debate: Aging population 2011-jan-10.
15.    China Daily China, Russia vow to boost relations 14 Apr2011.
16.    "https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2012. html"CIA World Fact book Definitions and Notes: Economy-overvierw" Economy-overview: Russia 2011.
17.    CSIS RUSSIA 2020 strategic economic goals and the role of international integration 2008.
18.    Danske Bank. China: Reserve accumulation continues unabated jan2011.
19.    Economicsnewspaper.com Russian banks: wooing the ruble billionaires 15 July 2011.
20.    EuropaRussia.com EU-Russia Summit in Nizhny Novgorod 9-10 June 2011 8Jun 2011.
21.    Forbes.co The World's Billionaires 2011.
22.    Foreign Affairs, What the Russian Protests Can And Can't Do 9feb, 2012.
23.    Francesca Levy. The World's Happiest Countries 2010 Forbes.
24.    Goldman Sachs. Is this the 'BRICs Decade'? May 2010.
25.    Harry G.Broadman. Competition and Business Entry in Russia.
26.    http://blogs.worldbank.org/category/tags/niall-ferguson.
27.    "http://en.baomoi.com" http://en.baomoi.com State-owned enterprise fund mismanagement uncovered 06 Apr 2012.
28.    http://futurizon.com/idp/idpindex.htm Ian Pearson, futurologist, futurist speaker, author.
29.    http://geography.about.com : Population Decline in Russia 14 June 2010.
30.    http://it.marketcenter. Ru/content/doc-16-10661.html The review of the Russian market of fruit.