وضعیت شرکت های دانش بنیان از نگاه یک بروکر
چكيده
شرکت های دانش بنیان یکی از مهمترین ابزارها و روش ها برای توسعه اقتصاد مبتنی بر علم و دانش می باشد. موضوع شرکت های دانش بنیان، موضوعی جدید در اقتصاد کشور است که گام های ابتدایی آن در کشور برداشته شده و نوید آینده ای روشن برای اصلاح اقتصاد را می¬دهد. برای رسیدن به سهم 20% این اقتصاد در آینده 10 سال آینده کشور، گام¬های بسیار زیادی باقی مانده و نیازمند تلاش همه جانبه عوامل مؤثر است. این مقاله به بررسی گذشته، حال و آینده شرکت های دانش بنیان از نگاه یک شرکت کارگزاری که سالها با شرکت های نوپای فناورانه کار کرده، می پردازد. در ادامه، مجموعه¬ای از پیشنهادات برای بهبود در آینده شرکت های دانش بنیان در 4 حوزه، کارگروه دانش بنیان، خود شرکت ها، متولیان حمایت دانش بنیان و کارگزاران این بخش ارائه شده است. همچنین در بخش پایانی تجربیات برخی کشورها برای حمایت از شرکت های فناوری و صنایع کوچک نیز بیان شده است.
1- گذشته
تا سال ۹۱، به دلیل عدم تعریف مکانیزم دانش بنیان، در برابر یک فکر، ایده و فناوری خوب برای حل مشکلات کشور معمولاً یکی از سه راه زیر وجود داشت:
1. تلاش برای تجاری سازی به صورت شخصی و انفرادی (مشابه با تأسیس شرکت های معمول دیگر)
2. ثبت اختراع و شرکت در جشنواره های مختلف برای پیدا کردن حامی
3. رها کردن ایده و به امور سهل تر و بی دردسر مشغول شدن در حوزه پژوهش کشور
در عمل، نتیجه این راه ها منجر به رشد جنبه علمی دانشگاه ها و مراکز علمی کشور شد. تعداد مقالات علمی و ضریب تاثیر آن ها بالا و بالاتر رفت و رتبه علمی کشور اکنون در برخی حوزه های علمی تک رقمی است. در بعد اقتصادی و نتیجه عملی این مقالات و پژوهش¬ها در کشور، نتایج به قدری ناچیز بود که به جز چند دانشگاه مادر، کسب درآمد از فناوری برای بسیاری از مراکز تقریباً تعریف نشده است.
2- حال
امروز حدود ۴ سال از عمیق شدن و اجرایی شدن موضوع شرکت های دانش بنیان در کشور می گذرد. امروز یک راه بسیار روشن برای ایده ها و فناوری ها باز شده است (راه حلی به نام شرکت های دانش بنیان). امروز در برابر هر ایده و فناوری نو می توانیم این راه را به فناور نشان دهیم. در ۴ سال گذشته این اتفاقات رخ داده است:
1. حدود 3000 (سه هزار) شرکت دانش بنیان در کشور ایجاد و یا شناسایی شده است.
2. ارزش افزوده حاصل از شرکت ها، سال به سال در حال افزایش است.
3. روزنه های صادرات در برخی از محصولات ایجاد شده و روز به روز محصولات صادراتی فناورانه در حال افزایش است.
4. یک همگرایی اجتماعی برای حمایت و هدایت این شرکت ها در کشور به وجود آمده است.
5. یک متولی مشخص در معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تشکیل شده است.
به رغم این رخدادها، شرکت های دانش بنیان فعلی و آتی، با چندین مشکل اساسی روبه رو هستند. از جمله این مشکلات می¬توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. شرکت¬های دانش بنیان پس از تأیید به حال خود رها می شود.
2. نیمی از شرکت ها، نو پا هستند که بیشتر آن ها یا فروشی تجربه نکرده اند و یا فروش محصول را بلد نیستند.
3. برخی حمایت ها، اصلا حمایت نیست و تنها یک استثناء حمایتی است.
4. نقش واحدهای مشاوره، بروکرها و … بسیار کمرنگ و در حد کارگزاری ارزیابی دانش بنیان است.
5. در حالی که نهادهای متولی از شرکت های دانش بنیان انتظار ساختاری ارگانیک و فناورانه دارند، ولی خود ساختاری بروکراتیک و اداری دارند.
6. شرکت های دانش بنیان هیچ ارتباط و شناختی نسبت به شرکت های در حوزه های کاری خود و یا منطقه خود ندارند.
به عبارت بهتر، شرکت های دانش بنیان با چالش های زیر روبه¬رو هستند:
• ساختار درونی شرکت ها
• ساختار کارگروه دانش بنیان
• ساختار حمایت ها و مراکز حمایتی
• ساختار بروکرهای خصوصی
3- آینده
طی ۹سال آینده تا افق ۱۴۰۴ باید سهم اقتصاد دانش بنیان در کشور را ۲% فعلی به 20% برسانیم. به عبارت بهتر طی ۹ سال سهم این اقتصاد را ۱۰ برابر کنیم یا ساده تر، سالانه 30% نسبت به سال قبل رشد داشته باشیم. برای رسیدن به این هدف که عدد بزرگی است که تنها راه تحقق، پویایی سیستم دانش بنیان است و به هیچ عنوان با ساختارهای ثابت محقق نخواهد شد.
4- پیشنهادات
خلاصه پیشنهادات و اقدامات آتی برای رسیدن به این اهداف به شکل زیر بیان می گردد:
الف – ساختار کارگروه دانش بنیان:
این کارگروه بر مبنای نظارت بر تشکیل و ارزیابی شرکت های تایید شده شکل گرفته است. در موضوع نظارت، این کارگروه اقدام ملموسی که در برنامه کاری خود قرار دارد، ایجاد ساختار متمرکز نظارت در یک سایت جامع، روند اصلاحی و پویا در آیین نامه ها و خط پاسخگویی مستقیم به شرکت ها است. روند فعلی کارگروه، حرکت به سمت اطلاعات خلاصه و واضح است که در اینوگرافی ها و دفترچه های حمایت اخیر خود را نشان می دهد که بسیار جای تقدیر است. با این حال، اضافه کردن صفحه چک لیست دانش بنیان برای متقاضیان در سایت برای بهبود نظارت بر تشکیل، پیشنهاد می گردد (بسیاری از شرکت ها شرایط اولیه را نداشته ولی اقدام به ثبت نام در سامانه می کنند که موجب تجمع پرونده ها می شود).
بیشتر زمان کارگروه به نظارت بر ثبت می گذرد و زمانی برای ارزیابی شرکت های دانش بنیان وجود ندارد. همین الان، شرکت هایی در لیست دانش بنیان وجود دارند که ۲ یا ۳ سال قبل تأیید شدند و اکنون منحل شده اند ولی همچنان در لیست دانش بنیان قرار دارند (پیش بینی می شود حدود 10% شرکت های فعلی لیست، غیرفعال و یا منحل شده باشند).
یکی از تهدیدهایی که کارگروه را تهدید می کند، دچار شدن به روند جمع آوری داده های شرکت ها بدون ارزیابی و نظارت مناسب است. پیشنهادات اصلاح بخش ارزیابی عبارتند از:
– اختصاص بخش قابل توجهی از انرژی و زمان کارگروه به ارزیابی شرکت های فعلی (۱۰ شرکت خوب تحت نظارت بهتر از ۱۰۰ شرکت بدون نظارت ضعیف است)
– تعیین کارگزارانی برای بازدید دوره ای و حتی غیر محسوس برای ارزیابی شرکت ها و برگزاری جلسات فنی و تخصصی با شرکت ها و بررسی مشکلات(اقدام A)
– حذف شرکت های غیرفعال از لیست دانش بنیان
– ارائه لیست شرکت ها به همراه نام محصولات آنها در سایت کارگروه (برای آشنایی شرکت ها با محصولات یکدیگر و در عمل بازاریابی اینترنتی محصولات
ب- ساختار درونی شرکت ها:
طبق لیست شرکت های دانش بنیان تا پایان سال 95، حدود 60% شرکت های دانش بنیان فعلی نوپا هستند (حدود 30% تولیدی و 10% صنعتی). بیشتر این شرکت های نوپا، در بخش فنی قوی بوده و در سایر بخش ها تجربیات کم و یا ساختار ضعیف دارند. بسیاری از آنها به مرحله فروش نرسیده و یا نیازمند بازار می¬باشند. اقدامات پیشنهادی برای شرکت ها نوپا:
• برگزاری جلسات تخصصی موردی با شرکت های دانش بنیان پس از تایید به صورت دوره ای، کمک به تعیین برنامه های اجرایی و تعیین دوره های مورد نیاز آموزشی و تکمیلی توسط شرکت ها(اقدام A)
• حمایت و ایجاد کارگزاری های خدمات ایده تا بازار در استان ها (مثل ایجاد کارگزاری حقوقی، کارگزار بازاریابی، …) یا به صورت حوزه فعالیت (کارگزار حقوقی صنایع غذایی، کارگزار بازاریابی محصولات کشاورزی) (اقدام A)
شرکت¬های صنعتی و تولیدی دارای دو چالش اصلی ایجاد زمینه صادرات محصولات و نیز دست و پنجه نرم کردن با موضوع مالیات و بیمه هستند.
• ایجاد کارگزاری صادرات محصولات دانش بنیان به صورت استانی و یا حوزه فعالیت. (اقدام A)
• باز کردن گره های اداری واقعی از دو موضوع مالیات و بیمه که شاید ۸۰% مشکلات این واحدها را این دو موضوع به خود اختصاص می دهد.
ج- ساختار حمایت ها و مراکز حمایتی
فعالیت دانش بنیان می تواند گره های زیادی را از اقتصاد کشور باز کند. تنها شرط این اتفاق انجام حمایت واقعی از این شرکت ها است. به نظرم مهمترین نیاز فعلی این شرکت ها، ایجاد احساس درک شدن توسط مراکز مختلف و ارائه خدمات واقعی و متناسب است. حمایت VIP از شرکت ها به عنوان یکی از حمایت ها به حمایت های دانش بنیان اضافه شود. این حمایت بسیار ساده و کاربردی است. وقتی شرکت دانش بنیان به یک اداره یا سازمان وارد می شود با مشخص شدن دانش بنیان، همانند یک مهمان VIP پذیرایی شده و کارشناس بخصوصی به طور کامل مشکل و روند کار شرکت را تا رسیدن به نتیجه مشخص پیش ببرد.
پیشنهادات کاربردی شدن حمایت ها عبارتند از:
• خدمات قابل ارائه به شرکت ها، اختصاصی شود (هم در کارگروه و هم توسط کارگزاری به صورت مشاوره دوره ای) (اقدام A)
• حمایت ها به سمت شفافیت پیش روند. برخی حمایت ها گنگ و در برخی حمایت ها اصلاً مشخص نیست قرار است چه اتفاقی رخ دهد.
• ارزش و اهمیت شرکت¬های دانش بنیان در آینده کشور به تمام مراکز دولتی و غیر دولتی اثر گذار تفهیم شود. دانش بنیان باید کلمه رمز مراکز مختلف شود.
• بند 2 تعهدنامه شرکت های دانش بنیان به هیچ نحو، حق استفاده از عنوان «دانش‌بنیان» در عرضه محصولات و ارائه خدمات خود در قالب سربرگ شرکت/موسسه، نام گذاری محصول، برچسب و… را نمی دهد. در حالی که باید برعکس باشد.
د- ساختار بروکرهای خصوصی
طی چند سال اخیر توجه مان به خود شرکت های دانش بنیان بوده و مواد اولیه را خوب فراهم کرده¬ایم ولی نقش کاتالیزورها برای انجام واکنش و تولید محصول نهایی را فراموش کرده ایم. با جدا کردن پیشنهادهایی که با عنوان (اقدام A) مشخص شده اند، خواهیم داشت:
– تعیین کارگزارانی برای بازدید دوره ای و حتی غیر محسوس برای ارزیابی شرکت ها و برگزاری جلسات فنی و تخصصی با شرکت ها و بررسی مشکلات
• برگزاری جلسات تخصصی موردی با شرکت های دانش بنیان پس از تایید به صورت دوره ای، کمک به تعیین برنامه های اجرایی و تعیین دوره های مورد نیاز آموزشی و تکمیلی توسط شرکت ها.
• حمایت و ایجاد کارگزاری های خدمات ایده تا بازار در استان ها (مثل ایجاد کارگزاری حقوقی، کارگزار بازاریابی، …) یا به صورت حوزه فعالیت (کارگزار حقوقی صنایع غذایی، کارگزار بازاریابی محصولات کشاورزی)
• ایجاد کارگزاری صادرات محصولات دانش بنیان به صورت استانی و یا حوزه فعالیت.
• خدمات قابل ارائه به شرکت ها، اختصاصی شود (هم در کارگروه و هم توسط کارگزاری به صورت مشاوره دوره ای)
پیش بینی می شود به ازای هر ۵ شرکت دانش بنیان 1 شرکت کارگزاری نیاز داشته باشیم، هم به صورت استانی و هم به صورت حوزه فعالیتی. این شرکت های کارگزاری قابلیت جذب نیروی های تحصیل کرده و متخصص زیادی خواهد بود.
نحوه تأمین این نیروها نیز می تواند به شکل های زیر باشد:
• استفاده از شرکت های فعلی خدمات: سازماندهی و آموزش آنها.
• تاسیس شرکت¬های خدمات فناوری از طریق جذب فارغ التحصیلان و آموزش آنها.
• جذب هیئت علمی (به عبارت بهتر هیئت کارآفرینی) در مراکز رشد و پارک¬ها
5- تجربیات دیگر کشورها
کشورهای مختلف برای توسعه صنایع کوچک و صنایع فناور اقدامات مختلفی را در برنامه دارند که جمله آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد :
آلمان: در این کشور حدود 1300 شرکت با عنوان قهرمانان پنهان (Hidden Champions) فعالیت می کنند که وظیفه آنها ارائه خدمات و محصولات به شرکت ها برای رشد کسب و کار است و مردم آنها را کمتر می شناسند.
اندونزی: در این کشور اصل بر ارائه مشاوره خدمات مختلف و یکپارچه بوده و متولی این خدمات، مرکز نوآوری SME با مدیریت رئیس جمهور و وزیر اقتصاد است.
ایتالیا: در این کشور برنامه ساده سازی در حال انجام است. مرکز نوآوری SME با تمرکز بر ساخت انواع مبلمان، البسه، خودرو و غذا وظیفه توسعه کسب و کار را برعهده دارند و وزارت توسعه اقتصادی متولی این کار است.
مالزی: این کشور با ایجاد دفاتر دائمی صادرات در 30 مرکز تجاری دنیا، تمرکز خود را بر بازاریابی از طریق سازمان های تخصصی بازاریابی و سازمان بازاریابی کشاورزی قرارداده است. در این کشور برنامه ایجاد شتاب دهنده برای کسب و کار و امتیاز دهی به SMEها (تقسیم بندی شرکت ها به 2 ستاره، 5 ستاره و …) صورت گرفته است.
آمریکا: ایجاد بانک اطلاعاتی در اتاق بازرگانی، صنایع، پارک ها و دانشگاه ها، فرصت های همکاری بسیاری را بین آن ها به وجود می آورد. هسته های مشاوره توسعه کسب و کار نیز ایجاد شده است. در سال 1982، ائتلاف صنایع خدمات (CSI) تاسیس شد که با 75% تولید ناخالص آمریکا، 80% اشتغال زایی را باعث شده است. خدمات CSI در زمینه تجارت ، رسانه ، حمل و نقل ، حسابداری ، مهندسی ، خدمات حقوقی و … می باشد.
هند: این کشور فدراسیونی برای بنگاه های کوچک ایجاد کرده است که خدماتی از جمله مشاوره، بازاریابی، انتقال فناوری، مشاوره ی مدیریتی و هیئت اعزامی را ارائه می دهد. دولت از طریق ارگان های مختلف، به شرکت ها در بازاریابی کمک می کند. همچنین متخصصین ادارات دولتی در مجموعه ای با نام اتاق ابزار به شرکت ها مشاوره می دهند. این کشور با تاسیس موسسه ی ملی تحقیق و توسعه، حمایت های ویژه ای از فناوری های نوین از اول ظهور تا ثبت و رسیدن به درآمدزایی داشته است که در سال بیش از 100 فناوری را به سرانجام می رساند.
6- نتیجه گیری:
شرکت های دانش بنیان راه گشای آینده اقتصاد کشور است. بررسی وضعیت این شرکت ها نشان می دهد که مهمترین نیاز فعلی آنها بازاریابی محصولات این شرکت ها و ارائه مشاوره و خدمات اختصاصی به این شرکت ها برای راه گشایی در امور آنها است. به نظر می رسد که سازماندهی و تشکیل شرکت های کارگزاری با هدف به ثروت رساندن این طرح ها و شرکت ها یکی از اولویت های آینده دانش بنیان کشور باشد. تجربه دیگر کشورها نیز نشان می دهد که کشورهای دیگر از جمله آلمان، آمریکا، مالزی و … بیش از آنکه به دنبال حمایت مالی از شرکت ها باشند به دنبال بازاریابی و ارائه خدمات مورد نیاز برای صادرکننده شدن شرکت ها است. همانطور که در این مقاله اشاره شد، برای توسعه اقتصاد دانش بنیان ایجاد اصلاحاتی در رویکرد حمایت ها، ثبت نام و ارزیابی شرکت های دانش بنیان و به کارگیری شرکت های کارگزاری به عنوان کاتالیزور خدمات ضروری است.