ابزارهاي پوشش ريسك
ابزارهاي پوشش ريسك
در سالهای اخیر، بازارهای آتی و اختیار معامله، در دنیای مالی و سرمایه گذاری، اهمیت روزافزونی پیدا کرده است. اکنون به سطحی از نوآوری مالی رسیده ایم که ضروری است همه متخصصین در امور مالی و همچنین شرکتهای بزرگ تولید و خدماتی از چگونگی کارکرد این ابزارها، نحوه استفاده از آن ها و همچنین سازوکار تعیین قیمت در این بازارها آگاه باشند. بر این اساس در این مقاله ابتدا به بیان مختصری از انواع قراردهای رایج بازارهای مالی پرداخته می‌شود و سپس موارد پرکاربرد آنها در صنعت مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
1 انواع قراردادهای آتی و اختیار معاملات
1.1 قراردادهای آتی (future contracts)
قرارداد آتی توافقنامه‌ای مبتنی بر خرید یا فروش دارایی در زمان معین در آینده و با قیمت مشخص می باشد. در کشورهای مختلف، بورس‌هاي زیادی برای معامله قراردادهای آتی وجود دارند. بورس شیکاگو (CBOT) و بورس تجاری شیکاگو (CME) در آمریکا، دو نمونه از بزرگترین بورس های آتی در آمریکا می باشند.
برای توضیح نحوه پیدایش قراردادهای آتی، نوعی از قراردادهای آتی که موضوع آن ((ذرت)) است و در بورس تجاری شیکاگو معامله می‌شود، اشاره می‌کنیم. یک سرمایه گذار ممکن است، در ماه مارس به کارگزار خود خرید 5,000 بوشل ذرت را به تحویل در ماه ژوئیه سفارش دهد. این دستور باید فوراً به یک معامله گر بورس شیکاگو منتقل شود. امکان دارد، همزمان سرمایه گذار دیگری در کنزاس (Kensas) به کارگزار خود، فروش 5,000 بوشل ذرت را به تحویل ماه ژوئیه سفارش دهد. این سفارشات نیز باید به معامله گر بورس شیکاگو منتقل شود. با ملاقات حضوری دو معامله گر و توافق بر سر قیمت معین، این معامله انجام می‌شود.
در این حالت گفته می‌شود، سرمایه‌گذار نیویورکی که توافق کرده است، تا غلات تحویل ماه ژوئیه را بخرد، به اصطلاح ((موقعیت یا موضع معلاملاتی خرید)) را و سرمایه گذار دیگر که توافق کرده است، تا غلات تحویل ماه ژوئیه را بفروشد، اصطلاحاً ((موضع معاملاتی فروش)) اتخاذ کرده است. قیمت مورد توافق طرفین را ((قیمت قرارداد آتی)) می گویند. البته لازم به ذکر است که این مبادلات تجاری در چارچوب قوانین تعریف شده هر کشوری صورت می پذیرد که احتمال نکول طرفین قرارداد را بسیار کاهش خواهد داد.
1.2 پیمان¬های آتی (Forward contracts)
پیمان آتی از آن جهت که توافقی است مبتنی بر خرید یا فروش یک دارایی در زمانی معین در آینده و با قیمت مشخص، شبیه قرارداد آتی است. اما وجه تمایز این دو در آن است، که قراردادهای آتی در بورس (بازارهای متشکل و تحت نظارت سازمان بورس) معامله می شوند و پیمان های آتی در بازارهای فرابورس (بازاری که تحت نظارت سازمان بورس کشور نمی باشد) مورد داد و ستد قرار می‌گیرند که تحت قوانین تعریف شده داخلی می باشد.
1.3 قراردادهای اختیار معامله (Option contracts)
به طور کلی می توان حق اختیار معامله را به دو دسته تقسیم کرد؛ ((اختیار خرید)) و ((اختیار فروش)). یک اختیار خرید در واقع این حق (و نه الزام) را به دارنده آن می دهد، که دارایی موضوع قرارداد را با قیمت معین و در تاریخ مشخص یا قبل از آن ، بخرد. به همین ترتیب، یک اختیار فروش به دارنده آن این حق را می‌دهد، که دارایی موضوع قرارداد را با قیمت معین و در تاریخ مشخصی و یا قبل از آن بفروشد. قیمتی را که در قرارداد ذکر می شود، ((قیمت توافقی)) یا ((قیمت اعمال)) و تاریخ ذکر شده در قرارداد را، اصطلاحاً ((تاریخ انقضا)) یا ((تاریخ سررسید اختیار معامله)) می‌نامند.
لازم به ذکر است که یک ورقه اختیار معامله به دارنده آن ((حق)) یا ((اختیار)) انجام کاری را می دهد؛ نه اینکه او را ((ملزم)) به انجام کاری کند. این ویژگی وجه تمایز ورقه اختیار معامله از قراردادهای آتی است. دارنده قرارداد آتی با ((موضع پیش خرید)) به خرید دارایی با قیمت معین و در زمان مشخصی در آینده متعهد می‌شود. ولی دارنده ((اختیار خرید)) امکان این انتخاب را دارد که دارایی پایه را با قیمت معین و در زمان معین در آینده بخرد یا خیر.
1.4 فروش استقراضی (short sale)
نوعی از معامله در بازار مالی است که شما دارایی را می فروشید که در مالکیت شما نیست. به بیانی دیگر، سهامی را می فروشیم که نداریم و باید برای تحویل آن سهام به خریدار، آن سهام را به عاریت بگیریم. حاصل این معامله آن است که ((وضعیت باز)) ایجاد می شود. در تاریخی در آینده باید سهام را بخریم و به کسی بدهیم که از وی به عاریت گرفته ایم. بدین ترتیب وضعیت باز، بسته می‌شود. فروش استقراضی در مورد برخی دارایی های سرمایه‌ای امکان پذیر است.
فرض کنید سرمایه گذار سفارش فروش 500 سهام IBM را به کارگزار خود می دهد. کارگزار دستورات وی را با استقراض سهام از یک مشتری و فروش آن در بازار به شیوه رایج، انجام می دهد. سرمایه‌گذار فوق می تواند ((موقعیت فروش)) یا موضع معاملاتی فروش خود را تا زمان دلخواه حفظ کند، چرا که همیشه سهام برای استقراض وجود دارد. سرمایه گذار می تواند در هر زمانی موضع معاملاتی خود را با خرید 500 سهام IBM ببندد. این اقدامات در حساب مشتری، که از او سهام قرض گرفته شده بود، منعکس می شود. اگر قیمت سهام کاهش پیدا کرده باشد، سرمایه‌گذار سود می برد و اگر قیمت سهام بالا رفته باشد، سرمایه‌گذار متحمل زیان می گردد.
سرمایه گذار در موقعیت فروش استقراضی سهام، باید هر نوع درآمد متعلق به این سهام، مثل سود تقسیمی یا بهره را که معمولاً به سهام فروخته شده تعلق می گیرد، به کارگزار بپردازد. کارگزار هم به نوبه خود این عواید را به حساب مشتری که سهام را قرض داده است، واریز می کند.
به عنوان مثال در صنایع کشور، کارخانجاتی وجود دارند که از ظرفیت امکانات موجود (مانند نیروی کار، نیروی برق، گاز، حق های انشعاب و امتیازات) خود به طور کامل و حتی کمر از 30 درصد استفاده می¬کنند، بر اساس روش فوق این شرکت¬ها می¬توانند ظرفیت بلااستفاده خود را از طریق یک قرارداد فروش استقراضی در اختیار شرکت¬های دیگر (بر اساس درخواستهای ارسال شده) قرار داده و یک مبلغ مشخص به عنوان هزینه اجاره طی زمان تعریف شده دریافت نمایند؛ از طریق این راهکار علاوه بر استفاده از ظرفیت¬های راکد شرکتها، یک تراکنش مالی نیز برای شرکت عرضه کننده ایجاد می¬گردد که این موضوع سبب گردش نقدینگی و مانع بلاک شدن سرمایه¬ها (مانند امتیازات و حق های انشعاب و …) خواهد شد.
1.5 انواع معامله‌گران
عملکرد بازارهای آتی و پیمانهای آتی و اختیار معاملات، به طور قابل توجهی موفقیت آمیز بوده است. مهمترین دلیل آن، توانایی این بازارها برای جذب تعداد کثیری از انواع معامله گران و ایجاد قابلیت نقدینگی فراوان برای انجام مبادلات است، به طوری که چنانچه سرمایه گذاری بخواهد یک موقعیت معاملاتی اتخاذ کند، معمولاً مشکلی در یافت طرف دوم قرار داد ندارد.
سه گروه عمده معامله گران را می‌توان پوشش دهندگان ریسک، سفته بازان و آربیتراژگران در نظر گرفت. پوشش دهندگان ریسک با استفاده از قراردادهای آتی، پیمان های آتی و اختیار معاملات به دنبال کاهش ریسکی هستند که از حرکت بالقوه آتی در یک متغیر (مانند ارز یا نقدینگی و…) ناشی می‌شود. سفته بازان از پیش بینی، جهت حرکت آتی قیمت، در یک متغیر بازار استفاده می‌کنند. آربیتراژگران با اتخاذ موقعیت‌های متناسب در دو یا چند بازار مختلف، به دنبال کسب سود بدون ریسک هستند.
2 سایر ابزارهای نوظهور مالی
در این بخش به برخی از نوآوری¬های ﺟﺪﻳﺪ ﺩﺭ ﺑﺎﺯﺍﺭﻫﺎﻱ ﻣﺸﺘﻘﺎﺕ ﺍﺷﺎﺭﻩ ﺧﻮاهیم ﻛﺮﺩ. ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺑﻴﻦ ﺑﻪ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻣﺤﺼﻮﻻﺗﻲﺧﻮﺍﻫﻴﻢ ﭘﺮﺩﺍﺧﺖ ﻛﻪ ﺟﻬﺖ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺭﻳﺴﻚ ﺍﻋﺘﺒﺎﺭﻱ، ﺭﻳﺴﻚﺁﺏﻭﻫﻮﺍ، ﺭﻳﺴﻚ ﻗﻴﻤﺖ ﺍﻧﺮﮊﻱ ﺍﻧﺘﺸــﺎﺭ ﻳﺎﻓﺘﻪﺍﻧﺪ.
2.1 مشتقات اعتباری
ﻣﺸﺘﻘﻪﺍﻋﺘﺒﺎﺭﻱ ﺷﺎﻣﻞﻗﺮﺍﺭﺩﺍﺩﻱ ﺍﺳﺖﻛﻪ ﺑﺎﺯﺩﻩ ﺣﺎﺻﻞ ﺍﺯ ﺁﻥ ﺑﻪ ﻣﻴﺰﺍﻥ ﺍﻋﺘﺒﺎﺭ ﻳﻚ ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﺆﺳﺴــﻪ ﺗﺠﺎﺭﻱ ﻳﺎ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﺩﺍﺭﺩ. ﻫﺪﻑ ﺍﺯ ﺍﻧﺘﺸﺎﺭ ﺍﻳﻦ ﻧﻮﻉ ﺍﻭﺭﺍﻕ، ﺁﻥ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺘﻮﺍﻥ ﺭﻳﺴﻚﻫﺎﻱ ﺍﻋﺘﺒﺎﺭﻱ ﺭﺍ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺭﻳﺴﻚﻫﺎﻱ ﺑﺎﺯﺍﺭﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻧﻤﻮﺩ.
2.2 مشتقات آب و هوا، انرژی و سایر امتیازات
عملکرد برخی از شرکت¬ها در ارتباط تنگاتنگ با نحوه وضعیت آب و هوا یا انرژی و … است. لذا همانگونه که این شرکتها خود را در مقابل ریسک نرخ برابری ارزها یا ریسک نرخ بهره مصون می دارند، لازم خواهد بود تا خود را در مقابل ریسک¬های دیگر نیز پوشش دهند.
یکی از کارکردهای مهم ابزارهای مالی، ایجاد شرایطی جهت پوشش ریسک شرکت ها در برابر تغییرات آب و هوای و انرژی و .. است. مشتقات مربوط به موارد مذکور، ابزارهای نوظهور مالی هستند که به دلیل کاربرد فراوانشان در سال های اخیر بسیار مورد توجه و استفاده قرار گرفته¬اند.
این ابزار مالی برای شرکتهای طراحی شده است که در مصرف بیش از حد تعریف شده و یا مصرف کمتر از آنرا دارند. به طور مثال، ممکن است دو شرکت در یک شهرک صنعتی قرار داشته باشند که به نحوی که شرکت اول به دلایل گوناگونی مصرف برقی بسیار پایینتر از حد مجاز داشته باشد و شرکت دوم به دلیل تولید بیشتر و یا نوع فعالیت خود مصرف بیشتر از حد مجاز تعریف شده دارد. در این شرایط شرکت اول می¬تواند در چارچوب قوانین تعریف شده مازاد مصرف برق خود را طی قراراداد اختیار به شرکت دوم منتقل کند.
این نوع قراردادها را می¬توان برای انرژی (برق، بخار آب و ..) فاضلاب، امتیازات ویژه موجود شرکت¬ها و سایر موارد استفاده نمود به نحوی که موجب پوشش ریسک شرکتها در برابر تغییرات غیر قابل پیش¬بینی گردد.
البته لازم به ذکر است که به منظور شفافیت و سهولت مبادلات، می¬بایست یک نهاد مستقل (مانند سازمان بورس برای بازار سهام)، زیرساخت¬ها و بستر مناسب برای این چنین معاملاتی را مهیا نماید تا سرمایه¬گذاران بتوانند به راحتی و با اطمینان بالا معاملات خود را انجام دهند.
منابع:
مباني مهندسي مالي و مديريت ريسك، جان هال، مترجم سجاد سياح و علي صلح آبادي.
مديريت سرمايه گذاري، بادي و كين، مترجم دکتر سید مجید شریعت پناهی- فرهادی.