برنامه ملی توسعه خوشه های صنعتی کشور 1383

توسعه صنايع كوچك و خوشه هاي صنعتي يكي از ماموريتهاي سازمان صنايع كوچك و شهركهاي صنعتي است.دستيابي به سطح مناسبي از توسعه يافتگي در اين زمينه نيازمند برنامه اي بلند مدت و فراگير است.

اما با عنايت به جديد بودن بحث (اجرايي) توسعه خوشه هاي صنعتي در كشور، عملا پيش زمينه هاي تدوين و اجراي برنامه فراگير بلند مدت، در حد كافي وجود ندارد. به عبارت ديگر قبل يا حين تدوين و اجراي برنامه بلند مدت مورد نظر، سرمايه گذاري روي آماده سازي و تمهيد پيش زمينه هاي يك برنامه فراگير توسعه خوشه هاي صنعتي نيز ضروري بنظر مي رسد.

با توجه به اعتقاد به اين نكته كه در حوزه خوشه سازي، ويژگي اصلي فرايند توسعه، عدم مداخله مستقيم مراجع دولتي و عمومي و سعي در بسترسازي و هدايت و حمايت از توسعه خوشه ها است، تدوين و پياده سازي برنامه اي كه به شكلي هنجارين بتواند، سازمان يافتگي لازم را در عين پرهيز از مداخله در دستور كار داشته باشد، از اهميت خاصي برخوردار است.

نوشته حاضر كوشش مي كند چارچوب كلي برنامه توسعه خوشه هاي صنعتي را به لحاظ برنامه هاي كوتاه مدت و پيش نيازها، در راستاي ماموريت سازمان صنايع كوچك و شهركهاي صنعتي تعريف و تبين نمايد.

 – محورهاي كلي برنامه دراز مدت توسعه خوشه هاي صنعتي

 وظيفه و ماموريت اصلي سازمان در حوزه توسعه خوشه هاي صنعتي را مي توان در عنوان « تمهيد و تسهيل توسعه خوشه هاي صنعتي » تعريف نمود. اما بطور بديهي بمنظور اجرايي كردن اين ماموريت نيازمند تعريف هزينه ها و همينطور نقش هاي هر يك از نقش آفرينان ذيمدخل در اين ماموريت هستيم. بنابر اين ، طراحي ساختار مورد نياز و فرايندهاي كاركردي بعنوان نياز اوليه جهت اجراي اين ماموريت شناخته مي شوند.

اين ساختار و فرايندها مي بايست به گونه اي باشد كه ضمن پرهيز از مداخله و برخورد با رويكردي دستوري، حداكثر اثر بخشي را در تمهيد، تسهيل، هدايت و مونيتورينگ توسعه خوشه هاي صنعتي داشته باشد. بعلاوه از فراگيري لازم از نظر بخشي ، رشته فعاليتي، قانوني در سطح ملي وزير ملي، پوشش بخشهاي خصوصي، عمومي و دولتي و همينطور مقياس هاي مختلف خوشه ها برخوردار بوده و در عين حال حداقل تداخل ،‌تناقض و تزاحم را با ساير بخشها و يا قوانين و سياستهاي سطح ملي وزير ملي داشته باشد. روشن است حداقل سازي نيروي انساني دست اندركار، كوچك سازي ساختار و حداكثر سازي قابليت تعامل با سطوح مختلف دروني و بيروني از اهميت خاصي در اين رويكرد برخوردار است.

از سوي ديگر بمنظور بسترسازي و هدايت و حمايت از خوشه ها، بطور قطع « اصلاح و تكميل قوانين و مقررات مرتبط » با اين حوزه ضروري خواهد بود. چرا كه بررسي هاي اوليه نشان مي دهند كه ضوابط موجود، حداقل در حين اجرا، گاهاً باعث حمايت و تسهيل فعاليت صنايع كوچك و قالب خوشه هاي صنعتي نبوده و مانع محسوب مي شوند. در تعريفي جامع مي توان گفت كه اصولا چارچوب حقوقي مناسب، بستر لازم براي جهت گيري مثبت صنايع را فراهم مي آورد. بنابر اين با فرض مانع نبودن ضوابط موجود، حداقل انتظار آن است كه رويكردي حمايتي بر ضوابط حاكم گردد.

يكي ديگر از پايه هاي بحث خوشه سازي با رويكرد غير دستوري ، « نهادسازي» است. در صورتي كه بخواهيم صنايع كوچك و خوشه ها امكان توسعه بيابند، لازم است خدمات مورد نياز (اعم از تكنولوژيك، بازاريابي، مالي و….) در اختيار آنها گذارده شود. اما براساس اصول علمي، اغلب اين خدمات نمي تواند بطور مستقيم توسط تسهيل كننده در اختيار واحدها و خوشه ها گذارده شود. انتظار آنست كه اين نقش به درستي از سوي نهادهاي موجود و قابل ايجاد در خوشه ها ايفاد گردد. اين نهادها مي توانند شامل عوامل ارائه خدمات كسب وكار (B.D.S. providers)، موسسات تحقيقي و … باشد.

اما با توجه به بررسي هاي انجام شده، بنظر مي رسد كه در كوتاه مدت اولي ترين نهادها جهت ايجاد مي تواند شامل:

One stop shops ،‌نمايشگاهها (show Rooms) ، كنسرسيوم تجاري و
B.D.S. providers باشد. بدينترتيب گسترش و توسعه و بطور قويتر تقويت نهادها و تعريف مكانيسم انجام اين كار يكي از دستورات كار توسعه خوشه ها مي باشد.

بطور بديهي يكي از پيش نيازهاي دائمي محور هاي تعريف شده فرهنگ سازي است. بنابراين عليرغم اينكه در كوتاه مدت تاكيد ويژه اي بر بحث فرهنگ سازي وجود دارد، اين امر بعنوان يكي از فعاليتهاي دائمي مجموعه دست اند كار شناخته مي شود.

يكي ديگر از محورهاي مورد توجه در درازمدت، ارتقاء سطح و به روز نگهداشتن دست اندركاران توسعه خوشه هاي صنعتي در سطح ملي است. به گونه اي كه ضمن ايجاد ارتباط پويا با مراكز و نهادهاي بين المللي، امكان حضور افراد در دوره هاي آموزشي از يكسو و حضور در سمينارها و كنفرانس ها از سوي ديگر با هدف انتقال تجربيات و دانش تحصيل شده در ايران، فراهم گردد.

 محورهاي ميان مدت

بمنظور ايجاد تصويري جامع از وضعيت خوشه هاي موجود در كشور، شناسنامه دار شدن آنها و تعريف حجم فعاليت موردنياز كه پايه اي براي سياستگذاري است، ضروريست تا
« نقشه كشوري خوشه هاي صنعتي » تهيه شود. اين نقشه در واقع هم تصوير وضع موجود و هم ابزار برنامه ريزي خواهد بود.

اما از جانب ديگر پس از تهيه نقشه كشوري خوشه هاي صنعتي، در كوتاه مدت قابليت اولويت گذاري خوشه ها جهت تمركز بيشتر و يا تعريف پروژه هاي ويژه وجود خواهد داشت. اگر چه در دراز مدت تعريف پروژه هاي توسعه كلاستر از اولويت برخوردار نيست، اما به منظور ايجاد «الگوي» تجربي و توليد دانش بومي در زمينه توسعه كلاستر، پياده سازي چند پروژه مستقل توسعه خوشه مي تواند در ميان مدت اثر بخشي مناسبي داشته باشد. در اين راستا قابليت استفاده از مشورت سازمانهاي بين المللي و كشورهاي صاحب تجربه وجود خواهد داشت. از سازمانهاي بين المللي مي توان به UNIDO و از كشورهاي صاحب تجربه به ايتاليا اشاره كرد.

به هر حال به منظور پياده سازي اين پروژه ها، لازم است موارد اجرايي ديگري نيز لحاظ شود.  تهيه برنامه اجرايي در چارچوب اجراي پروژه ها ، شناسايي شخصيت هاي حقيقي يا حقوقي قادر به پياده سازي پروژه هاي همكاري با سازمانها و كشورهاي خارجي آموزش شخصيت هاي مورد نظر، هدايت و نظارت بر پروژه ها، هماهنگي بين سازمانهاي مشاور (بين المللي) و عوامل توسعه خوشه ها، مراجع قانوني ، دولتي و عمومي و نهايتا مستند سازي نتايج و توليد دانش از اين جمله اند.

بمنظور اجرايي شدن برنامه هاي كوتاه مدت در سطح مناطق مختلف كشور، تهيه نقشه كشوري (و منطقه اي) خوشه هاي صنعتي و… مشاركت كارگزاران و كارشناسان منطقه اي (دولتي و خصوصي) پيش بيني شده است. انتخاب و آموزش اين كارشناسان كه پس از مدتي مي توانند بعنوان هماهنگ كننده ، ارائه كننده خدمات كسب وكار و يا عامل توسعه خوشه عمل نمايند، يكي از برنامه هاي ميان مدت فراگير  توسعه خوشه هاي صنعتي خواهد بود.

 محورهاي كوتاه مدت

برنامه هاي قابل پياده سازي در كوتاه مدت ، قطعا مي بايست در راستاي ماموريت و برنامه هاي دراز مدت سازمان باشند. اما نظر به اينكه ميزان تجربه و مطالعات در خصوص خوشه هاي صنعتي كم است، بنظر مي رسد، در برنامه هاي كوتاه مدت بيشتر مي بايد به زمينه سازي، «فرهنگ سازي » و نشر دانش تئوريك مربوطه در سطح كشور و مناطق پرداخته شود.

ذيل بحث «فرهنگ سازي»، نيز مي توان به انتشار كتب و مقالات و … ، تهيه جزوات و
كتابچه هاي راهنما و كاربردي و آموزش مستقيم بابرگزاري دوره هاي آموزشي ادواري پرداخت.

گروههاي هدف براي انتشار دانش و آموزش مي توانند شامل عوامل توسعه خوشه هاي صنعتي، مديران ، كارشناسان و دست اند كاران ملي و منطقه اي و استاني و كارشناسان منتخب از بخشهاي عمومي و خصوصي باشد.

 برنامه هاي ويژه

با توجه به اينكه توسعه خوشه ها در دنيا به يكي از محورهاي توسعه كسب وكار و صنعت تبديل شده روش هاي مختلفي براي ايجاد فضاي مثبت در ذهن نقش آفرينان اين حوزه و نشر و اطلاع رساني و اطلاع گيري از آخرين دستاوردهاي علمي و تجربي در دنيا بكار گرفته مي شود. يكي از راهكارهاي محوري براي توسعه خوشه هاي صنعتي مي تواند برگزاري ادواري همايش هاي تعريف شده باشد. همچنين كوشش در جهت برگزاري همايش ها، سمينارها و گنگر ه هاي بين المللي در ايران مي تواند يكي از محورهاي اجرايي جذب نظرات انديشمندان اين عرصه باشد. قطعا در اين راستا ايجاد ارتباط مداوم و پويا، با مراكز و نهادهاي بين المللي علاقمند و نقش آفرين، مناسب خواهد بود.