خوشه هاي صنعتي ، الگوي موفق توسعه شتابان صنعت

يكي از راهكارهاي توسعه پايدار،جهت دهي صنايع كوچك و متوسط به سمت خوشه شدن مي باشد. شكل گيري يك خوشه بر اساس اصل كارايي جمعي و مبتني بر تمركز جغرافيايي شركت هاي هم تخصص و ايجاد مجموعه اي متعامل ، با تهديدها و فرصت هايي مشترك مي باشد.  بطور قطع مراد از خوشه شدن صنايع ، صرف در نظر گرفتن منطقه اي مناسب و انتقال شركت هاي هم گروه به آنجا نيست بلكه منظور شناسايي صحيح مناطق مستعد برخوردار از حداقل سطح بنگاهها و در نهايت برقراري روابط قوي بين آنها مي باشد.

مقدمه

گسترش بخش خصوصی و تعمیق تخصص گرائی به منظور افزایش توان رقابتی شرکتها در بازارهای داخلی و خارجی ، گزینه و راهکاری را تحت عنوان خوشه شدن صنعت پیش روی تصمیم گیران صنایع کشور قرار می دهد. بررسی دلایل پیشرفت صنعتی قطب های صنعتی جهان از جمله ایتالیا و آلمان ، صحه بر این تکنیک می گذارد.
واقعیت آن است که توسعه فعالیتهای شرکتهای کوچک و متوسط و رسیدن به یک توان رقابتی مناسب در بازارهای داخلی و جهانی جز با تمرکزگرائی متعامل حاصل نخواهد گردید. بیش از سه دهه از عمر خوشه های صنعتی نمی گذرد و امروزه نیز نقش آن بیش از پیش به عنوان الگویی مناسب جهت توسعه صنعتی شناخته شده است.
در بند یک ماده ۲۹ برنامه چهارم توسعه موضوع “خوشه‌های صنعتی” کاملا تصریح شده است . در همین راستا یکی از اقدامات صورت گرفته ، تاسیس شهرکهای تخصصی صنعتی و سازماندهی صنایع هم تخصص توسط شرکت شهرکهای صنعتی ایران می باشد.
خوشه های صنعتی :
اصطلاح خوشه های صنعتی ریشه در واژه ایتالیایی distretto industriale دارد . کلمه distretto از ریشه لاتین قرون وسطی و districtum به معنی محدوده ای است که در آن مدیریت واحد بر تشکیلات اعمال می شود و وجه تسمیه آن مربوط به تقسیمات شهری و مدیریتهای خرد آن دوران در رم قدیم می باشد.
خوشه مجموعه ای نسبتا بزرگ از شرکتهاست که در محدوده مکانی خاصی قرار دارند ، دارای پیشینه تخصصی مشخص و مرتبط با یکدیگر می باشند بطوریکه با تهدیدها و فرصت های مشترکی روبرویند. زمانی که یک خوشه از تخصصی شدن و تقسیم کار بین شرکتها فراتر رود ناحیه صنعتی شکل می گیرد.
لازم به ذکر است که بحث شبکه مجزا از خوشه می باشد بطوریکه گروهی از شرکتها که در پروژه مشترکی در زمینه توسعه فعالیتهایشان همکاری می کنند و به لحاظ تخصصی مکمل یکدیگر هستند یک شبکه را تشکیل می دهند و این در حالی است که تنها پیش نیاز یک خوشه اصل هم مکانی و هم تخصصی است.
بدین ترتیب در یک خوشه بنگاهها لزوما نیازی به تعریف پروژه ای مشترک و تکمیل تخصص یکدیگر ندارند.
تحلیل پیشرفت واحدهای مستقر در خوشه ریشه در هم افزایی دارد. در خصوص صرفه های ناشی از خوشه شدن می توان به صرفه های حاصل از تجمیع ، مقیاس و تنوع اشاره کرد. دسترسی به نیروی کار ماهر ، مواد اولیه ، قطعات مورد نیاز و نیز گردش سریع اطلاعات منتج از اصل هم مکانیست. کاهش در متوسط هزینه های تولید در بلند مدت ناشی از هم مقیاسی بنگاها در خوشه و صرفه های ناشی از تنوع در اثر تولید کالاهایی که از مشترکات زیادی برخوردارند ، حاصل خواهد گردید. علاوه بر سه مزیت عمده کارایی ،رقابت جمعی و صرفه های بیرونی حاصل از خوشه شدن ، سایرمزیت های خوشه سازی و خوشه بودن بنگاهها بدین شرح می باشند :
تسهیل بسیج منابع مالی و انسانی
تقسیم شدن سرمایه گذاری به مراحل کوچک و با ریسک پایین
فراهم شدن بستری مناسب برای صعود و بالندگی شرکت های کوچک
برقراری پیوندهای متنوع بین عاملان اقتصادی درون خوشه
امکان ارائه پروژه های مشترک فناوری ، بازار ، ارتقا سطح تولید و دوره های مشترک آموزشی
ایجاد خلاقیت و طرحهای جدید کسب و کار
در صورت تشکیل خوشه ای با مشارکت شرکتهای فرا ملی ، جذب بیشتر سرمایه گذاری مستقیم خارجی ، توسعه و گسترش عرضه کنندگان و انتقال فناوری به سایر شرکتهای محلی منتج خواهد گردید.
در بررسی روند پیشرفت یک خوشه در ابتدا شاهد بروز خوشه های بقائی متشکل از شرکتهای بسیار کوچک وکوچک خواهیم بود وحالت توسعه یافته آن خوشه های پیشرفته تر بر مبنای تولید انبوه است که در نهایت با واردشدن بنگاههای فراملی به خوشه ، خوشه ای در سطح جهانی شکل می گیرد.
بطورکلی یک خوشه صنعتی متشکل از سه بعد زمان ، مکان و ارتباطات می باشد.
در ذیل مشخصات ، ارتباطات و عوامل تاثیر گذار بر خوشه نشان داده شده است.
جهت شناسایی یک خوشه می توان از سه مشخصه بهره برد :
مشخصه تمرکز اشتغال (درصد اشتغال) ECF )
مشخصه ارتباط خوشه DF )
مشخصه شکوفایی اقتصادی (EPF )
محاسبه ECF یکی از راههای اندازه گیری کشش صادرات می باشد بطوریکه ECF >1 نشان می دهد که قسمتی از محصولات تولیدی به خارج از ناحیه صادر می شود برای مثال ECF > 3 نشان می دهد که نسبت به ناحیه موجود اشتغال سه مرتبه متمرکزتر می باشد.
در یک خوشه با ویژگیهای مناسب و مبتنی بر اصل کارایی جمعی، شکل گیری پیوندهای پیشین و پسین بین بنگاههای درون خوشه الزامیست.
در کشورهای در حال توسعه یکی از مشکلات پیش روی بنگاهها پس از خوشه شدن ، بروز ناهماهنگی درونی در داخل این خوشه هاست .
از جمله راهکارهای موجود جهت حل این معزل، تحریم های موثر بر علیه شرکت های ناهماهنگ نسبت به تصمیمات جمعی می باشد.
تجربیات یونیدونشان می دهد که برای جهت دهی شرکت های کوچک و متوسط به سمت خوشه شدن ، لحاظ کردن عوامل محیطی با رهیافتی پایین به بالا و با محوریت تقویت کارآفرینی و حمایت از نقش آفرینان محلی ، بهترین روش است .
در حاشیه مطلب باید در نظر داشت که ممکن است خوشه ها برای بعضی ازصنایع سنخیت نداشته باشند، از این جمله می توان به صنایع فرآیندی عظیم نظیر پتروشیمی و فولاد
بطور خلاصه می توان از پارادوکس همکاری و رقابت ، به عنوان دو بعد اساسی تشکیل دهنده روابط بین بنگاههای درون خوشه نام برد .
عموما خوشه های صنعتی موفق را نمی توان از صفر ایجاد کرد بلکه بهتر است میزان حداقلی از شرکتها و نیروی کار ماهر وجود داشته باشند ، بدین ترتیب گام نخست در تشکیل یک خوشه شناسایی مناطقی است که از تمرکز بالای صنعتی در رشته فعالیتهای خاص برخوردار بوده ، بطوریکه بتوان آنها را در غالب خوشه صنعتی سازماندهی کرد. البته بطور خاص در کشور امریکا بعضی از خوشه های صنعتی دارای ساختاری غیر خود جوش می باشند که با هدف بالا بردن توان رقابتی طراحی گردیده اند .
تاکنون بدلیل وجود پتانسیل های متفاوت بین مناطق و کشورهای مختلف جهان فرمول یا مدل واحدی جهت سازماندهی و اداره خوشه ها ارائه نشده . آنچه مسلم است تشکیل خوشه به تنهایی نمی تواند عامل شکوفایی صنعتی باشد بلکه در بافت کلان اقتصادی است که می تواند به عنوان یک حلقه ارزش افزوده برای توسعه اقتصادی محسوب گردد .
به لحاظ اینکه ارائه راهکارهای اجرایی جهت سازماندهی خوشه و بررسی عامل توسعه آن از حوصله این بحث خارج است، در این مقاله سعی غالب بر آشنایی با مفهوم خوشه ، مزایا و دلایل ایجاد آن گذاشته شد.
مزایای خوشه های صنعتی
دستیابی به مزیت های تولید انبوهازطریق:
تقسیم کار
تخصص
موثربودن جمعی
مدیریت شبکه
افزایش ظرفیت تولید واستفاده از ظرفیتهای بکارنگرفته شده بنگاهها
محورهای کلی برنامه خوشه های صنعتی
فرهنگ سازی واطلاع رسانی
تهیه نقشه خوشه های کشوری
به منظور ایجاد تصویری جامع ازوضعیت خوشه های صنعتی موجود درکشور شناسایی آنها وتعریف حجم فعالیت مورد نیاز پایه ای برای سیاستگذاری است.
الگوسازی
به منظور انتقال تجارب کشورها وسازمانهای پیشرو وازسوی دیگر تولید دانش والگوی بومی درزمینه خوشه های صنعتی اجرای پروژه خوشه های صنعتی با همکاری سازمانهای بین المللی مانند یونیدو کشورهای پیشرو مانند ایتالیا ومتخصصان خبره داخلی دردستورکارسازمان می باشد.
بسترسازی
به منظوربسترسازی هدایت وحمایت ازخوشه ها بطور قطع وجودقوانین ومقررات متناسب ضروری خواهدبود.
توسعه نهادها
درصورتی که بخواهیم امکان توسعه صنایع کوچک وخوشه ها فراهم آید لازم است خدمات مورد نیاز (اعم از خدمات تکنولوژیک ,بارز,مالی و…)دراختیارآنها گذارده شود.