قاليبافي، عشق و هنر زنان سيستاني و نمادي از تمدن كهن زابلستان
كاري از: سارينا جهان تيغ(عامل توسعه خوشه فرش دستباف سيستان)
قالی سيستان، تاريخي به درازاي سرزمين كهن آفتاب دارد و در رديف بهترين بافته‌هاي ايراني است. بر جبين اين قالی، انگاره‌هاي خاص به نشانه فرهنگ قومي و سرگذشت پيشينيان نقش بسته است و در زمره شاهكارهاي هنر قالی به شمار مي رود.
كشف تكه هايي از پارچه هاي بافته شده توسط زنان در شهر سوخته با قدمت پنج هزار سال نشانگر فعاليت بانوان سيستاني از گذشته هاي بسيار دور در زمينه بافت پارچه و قالي و قاليچه است. قاليچه سه متري و يك در دو متري، كناره قالي، خورجين و پشتي در ابعاد مختلف از جمله اين هنر دستي منطقه است. شروع قاليبافي در سيستان به دو هزارسال پيش بر مي‌گردد كه اقوام سكايي با مهاجرت از سيبري در دشت زرخيز سيستان ساكن شده و به كشاورزي پرداختند و بافندگي خود را همچنان حفظ كردند.
سکاها به رنگ سرمه‌ای و فیروزه‌ای علاقه شدیدی داشتند. در سیستان امروز هم قالی‌هایی بافته می‌شود که نقشه آن اصیل و ویژه همین منطقه است و زمینه آنها سرمه‌ای است. در قالی پازیریک دومین رنگ غالب بعد از آبی، فیروزه‌ای است. روی نمونه‌های چند قالی قدیم سیستانی که باقی مانده رنگ زرد نسبتاً ایجی است که یادآور شکوه گندمزاران وسیع و پربار سیستان کهن است که امروزه هم بخشی از آن باقی است. سومین رنگ رایج در قالی پازیریک زرد است. دیگر رنگ مورد علاقه سکاها سرخ است و در قالی سیستانی مثل قالی‌های بسیاری از نواحی دیگر ایران، رایج است.
قوم سكايي در قرن پنجم ق.م. قالي و گليم مي بافتند و نمد توليد مي‌كردند بطوريكه از گورهاي آنان در شمال آلتايي واقع در سيبري، قالي، گليم و نمد به دست آمده است. در نوشته‌هاي اوايل دوره اسلامي، سيستان داراي بهترين بافته هاي ابريشمي و پشمي بوده است و شهرت بافته هاي سيستان در آغاز دوره اسلام نشان از سابقه طولاني و درخشان قالي بافي در منطقه دارد. كشف قالي پازيريك در سيبري نشان مي دهد كه اين قالي توسط اقوام سكايي بافته شده است و به جرأت مي توان گفت سكاها نخستين كساني بودند كه بافته هايي بسيار زيبا از خود به جاي گذاشته اند. سكاها با مهاجرت به سيستان هنر قالي بافي را نيز به اين ديار منتقل كردند و زيبايي‌هايي از آن به ارث گذاشتند كه نسل‌هاي بعدي آنان تا به امروز بخوبي از آن نگهداري كرده و از نسلي به نسل ديگر تحويل دادند. سيستاني‌ها براي بافت قالي از رنگ طبيعي كه خود به تهيه آن مبادرت مي ورزند استفاده مي كنند و تار و پود مورد نياز آن را نيز از پشم گوسفندان خود تهيه مي كنند. به گفته يكي از كارشناسان فرش سيستان، براي رنگ كردن نخ هاي قالي در اين منطقه از رنگ هاي طبيعي تيره، گرم يا خيلي روشن استفاده مي شود و نقوش قالي ها نيز اغلب گياهي، درخت زندگي، هندسي و حيواناتي مانند شتر و بز، پرندگان و نمادهاي انساني است. حسين عرب گفت: بافت زير اندازهاي سيستاني به سه نوع قالي هاي تاريخي، ميانه و نو تقسيم مي شود و اكنون فرش سيستان به سبب نوع طرح، رنگ، نقش، ابعاد و دوام در بازارهاي داخلي و خارجي فروش فراواني دارد. طرح هاي قالي سيستان بدون داشتن طراح و نقاش، به صورت ذهني از نسلي به نسلي ديگر منتقل شده اند و قالي بافان سيستاني به واسطه زندگي غير ساكن از دارهاي افقي استفاده مي كردند ولي در حال حاضر دارهاي آنان به عمودي تغيير يافته است.
با توجه به اينكه فرش بافي در اين استان بيشتر در سيستان متمركز است اكثر كارگاه هاي توليدي و شركت هاي فرش دستباف و كارگاه هاي قاليبافي خانگي در اين منطقه وجود دارد. به طور ميانگين ساليانه حدود چهار هزار متر مربع فرش دستباف در سيستان توليد و عرضه مي شود بيشتر اين فرش ها براساس سفارشات شركت سهامي فرش و شركت تعاوني فرش، توسط قاليبافان بافته و براي فروش ارسال مي شود. طرح های گلداني، مددخاني، قاب قابي، چپات اشتر، محرمات و گل قنداني از طرح هاي اصيل قالي بافي در استان است. از انواع بافت از جمله گره تركي و گره فارسي در استان براي بافت فرش استفاده مي شود.
زیراندازهای سیستانی را باید به سه نوع تقسیم كرد (از لحاظ مبنای تاریخی):
الف: نوع تاریخی یا كهن، كه تا آغاز قرن چهاردهم هجری (بیستم میلادی) بافته شده است.
ب: نوع میانه، كه از حدود اواخر قرن سیزدهم هجری (نوزدهم میلادی) بافته شده و هنوز هم بافته می‌شود.
ج: نوع نو، كه هم اكنون بافته می‌شود.
رنگرزی:
تا سال ۳۵-۱۳۳۰ رنگها به صورت گیاهی بوده ولی از سال ۱۳۴۵ به بعد از رنگ شیمیایی برای رنگرزی استفاده می‌كنند. در رنگرزی سنتی از چغك، گل گز، ناش (پوست انار) برگ تاك، پوست كالك، كونكار، رعفران، مشلگ (میوه چغك|)، نیل، پلمك، زمی مشكك، رودنگ (روناس) و به عنوان دندانه از زاك (زاج سفید) و شار (زاج سیاه، اكسیدآهن) استفاده می‌شد. احتمالاً در قدیم از پوست گردو و زردچوبه هم استفاده می‌شده است.